کارآفرینان در تاریخ معاصر ایران ؛ حاج معین التجار بوشهری

حاج محمّد بوشهری ملقب به معین¬التجار و مشهور به حاج محمّد رحیم دهدشتی در سال ۱۲۳۸ شمسی در بوشهر متولّد شد، پدرش حاج محمّد رحیم دهدشتی از تجارو اعیان بوشهر بود. وی از پدرش تجارت را آموخت و به اروپا رفت و درباره صادرات و واردات و کسب¬وکار آن¬جا مطالعه کرد. وی پس از ورود به بوشهر کار تجارتی خود را توسعه داد و در جنوب ایران مشهور شد. او توانست با استفاده از نفوذ خود امتیاز «کمپانی ناصری» را از ناصرالدین¬شاه بگیرد. طبق این امتیازنامه؛ معین‌التجار باید یک اسکله، یک کاروانسرا و «دکاکین به قدر ضرورت» بسازد. همچنین کمپانی ناصری «مستلزم» بود یک «خط¬آهن به همراه تراموای هم بکشد»، تا کالاهای داخله و خارجه زودتر به مقصد برسد. بنابراین کمپانی ناصری در ساحل چپ کارون در نزدیکی اهواز، خط¬ آهنی‌ به‌ طول‌ سه کیلومتر کشید که‌ کالاها را به‌¬ وسیله تراموای‌ اسبی‌ به‌ شوشتر حمل‌ می‌کرد. از «بندر ناصری تا بندر شوشتر»، امتیازِ آمد وشد کشتی‌ها در جهت «حمل و نقل مال‌التجاره داخله و خارجه» به حاجی واگذار شد. یکی از کشتی‌های کمپانی به نام ناصری در قسمت جنوبی کارون و کشتی سوزا هم در قسمت شمالی کارون در رفت¬وآمد بودند. از همان زمان، قسمت شمالی شهر اهواز به «ناصری» معروف شد. با ورود کشتی‌های کمپانی برادران لینچ به کارون، دادوستد خارجی رونق یافت و طبق امتیازنامة کمپانی ناصری؛ معین‌التجار، بازار و کاروانسرایی در این منطقه بنا ساخت و بازرگانی را در قسمت شمالی کارون برعهده گرفت. به این ترتیب بازرگانی دریایی باعث شکل‌گیری این کاروانسرا شد. او با کشیدن خط ¬آهن از کنار رودخانه تا محل مسجد سرسچه (مسجد آیت‌الله شفیعی کنونی) باعث شد بارهایی که از محمره (خرمشهر) به ¬وسیله کشتی به ناصری وارد می‌شد، تخلیه شود. پس از آن، از طریق طرح دوستی با امین¬السلطان صدراعظم (در دوره مظفرالدین¬شاه) منطقه ممسنی را در فارس از دولت خریداری کرد. همین مسأله بعدها سبب کشمکش فراوان بین او و گروه¬های ذی¬نفوذ محلی شد.
پس از این، معین¬التجار امتیاز فروش خاک سرخ جزیره هرمز را در سال ۱۲۷۹ شمسی با تأمین بخشی از هزینه سفر مظفرالدین¬شاه به اروپا تجدید نمود. در همین سفر، وی منصب سرتیپی و سالیانه هزار تومان حقوق دریافت کرد. همچنین املاک زیادی در خرمشهر و اهواز خریداری کرد و منطقه میناب نیز جزء تیول معین¬التجار بود.
معین¬التجار تا انقلاب مشروطه در تهران به شغل بازرگانی و مبادله استخراج سنگ¬های معدنش مشغول بود. به¬علّت مسافرت¬های متعدد به اروپا با اندیشه مشروطه¬خواهان آشنایی داشت وهمچنین با دستاوردهای تمدن غرب، رشد علم و تکنولوژی و حوزه¬های ارتباطی و به¬طور کلی توسعه اقتصادی و سیاسی غرب از درک روشنگرانه¬تری نسبت به دیگر اقشار اجتماعی برخوردار بود و در اعتراض بازار تهران و کمک مالی به جنبش آزادی¬خواهی فعالیّت می¬کرد.
معین¬التجار پس از دوره محمّدعلی¬شاه دست به اقداماتی زد که شرح آن در اینجا به اختصار ذکر خواهد شد:
وی از تجار و اصناف تهران در نشستی خواهان اتحاد تجار و اصناف و نیز تشکیل اتاق تجارت شد. پس از چندی معین¬التجار برای مذاکرات تجارتی، در مجلس تجارت و جلسه¬هایی که در وزارت تجارت تشکیل می¬گردید دعوت و به عضویت این مجلس انتخاب شد. وی از تجار متوسط جنوب خواسته بود در بستن سد اهواز، خط¬آهن خوزستان و آوردن کارخانه به منطقه، با وی شراکت کنند. او با شرکت¬های خارجی مثل مولیا برای فروش ۵ ساله خاک معادن هرمز مکاتبه می¬کند و در خصوص قیمت و حل آن به توافق¬هایی می¬رسد.
معین¬التجار با شراکت شش تاجر جنوب، شرکت راه¬آهنی تأسیس می¬کند که آن را شعبه¬ای از کمپانی ناصری می¬نامند، او و یکی از تجار هر یک ۱۴۰ سهم و پنج سهامدار بعدی جمعا ۱۹۵ سهم ۱۰۰ تومانی را دارا بودند. سود سهام بین ۵ تا ۱۰ درصد تخمین زده شد، با این¬که بخشی از تجهیزات وارد شده بود، وقوع جنگ جهانی اوّل و اشغال کشور قریب شش سال توسط قدرت¬های بزرگ و ناامنی پس از آن، اجرای این طرح را منتفی نمود، و این شراکت موفق به تأسیس راه¬آهن نشد. در اواخر جنگ-جهانی اوّل کنسول¬گری انگلیس از نماینده معین¬التجار در هرمز می¬خواهد وسایل بازمانده از راه¬آهن را برای ساخت جاده کرمان به آن¬ها بدهد.
در جریان استخراج خاک سرخ از جزایر جنوبی ایران، انگلستان به فعالیّت معین¬التجار اعتراض کرد.
معین¬التجار با شرکت منچستر در استخراج و ایجاد کارخانه گوگرد قراردادی منعقد کرد. پیشنهاد شد از بخار آب برای آب¬کردن گوگرد استفاده شود، امّا وسایل خریداری¬شده در کشتی حامل آن غرق شد، به همین¬دلیل معین¬التجار از شرکت مذکور شکایت کرد. فعالیّت و همکاری با شرکای داخلی و خارجی به-علّت فقدان تجربه و نهادهای متناسب با این¬گونه اقدامات مشترک، موجب مشکلات متعدد برای دو طرف تجاری می¬شد که تاحدی در آن دوره، طبیعی به نظر می¬رسد.
معین¬التجار با همکاری میرزا مهدی ملک¬التجار طی نامه¬ای به صدراعظم عثمانی به رابطة توسعه تجارت با راه¬های شوسه، خطوط تلگراف و راه¬آهن اشاره و تأسیس راه¬آهن بغداد به کربلا و نجف و لوله¬کشی آب نجف را تقاضا کردند. گرچه این طرح¬ها تا اندازه زیادی غیر واقع¬بینانه بوده، امّا طرح لوله¬کشی حرم امام¬علی(ع) تحقق یافت.
معین¬التجار قراردادی با شرکت نفت انگلیس و ایران منعقد کرد که طی آن خدمات ترابری تراموای خط ناصری را در اختیار شرکت نفت انگلیس، در ازای پرداخت مشخص ماهیانه به¬دست آورد.
حاج معین¬التجار بوشهری در دوره سوم قانون¬گذاری از بوشهر به نمایندگی انتخاب شد و در مجلس جزء هیأت علمیه که رهبری آن با سیدحسین مدرس بود، قرار گرفت. همچنین در مبارزه با قرارداد ۱۹۱۹ وثوق¬الدوله با انگلیس، نقش مؤثری داشت. در سال ۱۲۹۸ شمسی با تشکیل جلسات متعدد در منزل خود به¬طور علنی قرارداد را مضر به حال مملکت می¬دانست.
او برای تجارت با شوروی، شرکت شرق را در سال ۱۳۰۴- ۱۳۰۳ شمسی تأسیس کرد. همچنین هنگامی¬که راه¬آهن شمال و جنوب کشور را می¬ساختند، شرکت طبری را به منظور تهیه چوب مورد نیاز، برای راه¬آهن تأسیس کرد. در این شرکت بیش از هزار کارگر کار می¬کردند، به¬احتمال در حوالی سال¬های ۱۳۱۲- ۱۳۱۱ شمسی براساس سوء¬ظن رضاشاه، مورد غضب قرار گرفت و شرکت را از دست داد. از جمله فعالیّت¬های اجتماعی او، تأسیس ساختمان بزرگی در بوشهر برای گمرک بود. وی سرانجام در سال ۱۳۱۲ شمسی در تهران فوت کرد.