آوار زلزله بر پیکر اقتصاد ترکیه
ماهیت دهها هزار مرگ رخ داده که متأثر از فرو ریختن آپارتمانهای بتنی بود از کجا نشأت میگیرد؟ در سالهای اولیه به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه (AKP) در ترکیه، بهبود وضعیت اقتصادی و خروج از رکود اقتصادی دهه ۹۰ میلادی و پس از آن بحرانهای مالی سال ۲۰۰۸ یک معجزه اقتصادی در ترکیه رخ داد. در حقیقت، این معجزه یا انعطافپذیری اقتصادی شدیداً به وسیله عملیات ساختوساز پرسرعت حمایت شد. برای ساخت مقادیر عظیم مسکن جدید که با عجله زیادی همراه بود، دولت ترکیه صدها هزار معافیت از استانداردهای ایمنی در برابر زلزله در سراسر کشور صادر کرد. این معافیتها در سراسر ترکیه اعمال شدند؛ از جمله در ۷۵ هزار ساختمان فروریخته در منطقه آسیبدیده ناشی از این زلزله.
در دهه گذشته، توسعه ساختوساز نهتنها برای ساختن پروژههای جدید و عظیم مسکن به کار رفت بلکه «پروژههای غولآسا»ی مشکوکی از جمله دو پل جدید بر روی تنگه بسفر و داردانل، یک فرودگاه جدید عظیم در حومه استانبول و برنامهریزی ساخت کانالی به منظور دور زدن تنگهها نیز از پروژههایی بودند که به وسیله شکوفایی اقتصادی ساختوساز کلید خوردند. نکته کمتر دیده شده اما بسیار مهم این است که توسعه اقتصادی به وسیله ساختوساز - که عموماً با سرمایههای خارجی و با سرعت مشابهی در سراسر کشور انجام شده- در عرض چند دقیقه به هوا رفت. این ویرانیها میتوانند تبعات شدید و جبرانناپذیری داشته باشند؛ بهویژه در جنوب شرقی ترکیه که به سرعت در حال رشد شهرنشینی است و به دلیل هجوم میلیونها پناهنده سوری بار اجتماعی و اقتصادی سنگینی را متحمل شده است.
ساختوساز
اگرچه ترکیه روی کاغذ قوانین ساختوساز مطابق با استانداردهای جهانی مهندسی زلزله دارد، اما این استانداردها به ندرت اجرایی میشوند؛ عاملی که تخریب هزاران ساختمان در مناطق زلزلهزده را توضیح میدهد. یکی از روزنامههای مهم ترکیه در اینباره نوشت: «بار دیگر ساختمانهای پوسیده، بار دیگر دزدان پیمانکاران ساختمانی بیوجدان» و روزنامه دیگری نوشته است: «قاتل زلزله نیست؛ آنهایی هستند که به نام تغییر شهری و شهرسازی، شهرها را به گور دستهجمعی تبدیل میکنند. کسانی که امضایشان در انتهای هر مصوبه ساختمانی است.» اکنون مقامات ترکیه حدود ۱۳۰ نفر را در ارتباط با ساختوسازهای بیکیفیت که منجر به مرگ هزاران نفر در زلزله اخیر شده است بازداشت کردهاند. وزیر دادگستری ترکیه متعهد شده که هر فرد مسئول را مجازات خواهد کرد و دادستانها شروع به جمعآوری نمونههایی از ساختمانها برای شواهدی در مورد مصالح مورد استفاده در ساختوساز کردهاند. هرچند این زمینلرزهها قدرتمند بود، اما قربانیان، کارشناسان و مردم در سرتاسر ترکیه ساختوساز بد را عامل افزایش ویرانیها میدانند. اما سؤال درباره وضعیت صنعت ساختوساز همچنان باقی است.
در واقع مسأله ساختوساز تنها به ساختمانهای مسکونی محدود نمیشود. مشکل اصلی زیرساختهای حیاتی است که در مواقع بحران مورد استفاده قرار میگیرند تا از آسیب بیشتر جلوگیری شود یا کمکها با سرعت به مناطق آسیبدیده برسند. در زلزلههای جنوب شرقی ترکیه، بسیاری از ساختمانهای دولتی از جمله بیمارستانها، واحدهای واکنش اضطراری، آتشنشانیها، جادهها و زیرساختهای اصلی فرو ریخت. زیرساختهای هوایی، جادهای و راهآهن در اثر زلزله آسیبدید و به همین دلیل کمکها با سرعت مورد انتظار به مناطق آسیبدیده نرسید؛ مسألهای که منجر به افزایش نارضایتیها از دولت شد.قوانین ساختوساز کشور پس از زلزله مرمره در سال ۱۹۹۹ بهروز شد و آییننامه طراحی لرزهنگاری ترکیه از طریق مقررات جدید بهبود یافت. علاوه بر این، دولت ترکیه پروژه تغییرات شهری را برای جایگزینی ساختمانهای قدیمی با ساختمانهای جدید راهاندازی کرد. اما با همه این پسزمینههای استانداردسازی در جریان زمینلرزههای چند هفته گذشته، برخی از ساختمانهای تازه ساخته فرو ریختند و این مسأله انتقادها مبنی بر عدم اجرای شفاف مقررات را تأیید میکند. فساد در بخش ساختوساز در ترکیه بالاست، بنابراین در برخی از بازرسیهای ساختمانی سوءاستفادههایی صورت گرفته است.
در واقع با کمبود زمین، شرکتهای ساختمانی شروع به ساخت سازههای بلندمرتبهای برای پاسخگویی به تقاضای املاک و مستغلات کردهاند؛ سازههای بلند مرتبهای که با استانداردهای ناقص در سراسر ترکیه رخ داده است. مسأله ساختمانهای خارج از استاندارد تنها در مناطق زلزلهزده ترکیه محدود نیست. طبق تحقیقات شهرداری کلانشهر استانبول، ۱۷۰ هزار ساختمان این شهر در فهرست «وضعیت با خطر متوسط» قرار دارند. «مورات کوروم»، وزیر محیطزیست، شهرسازی و تغییرات آبوهوایی ترکیه در این ارتباط میگوید: «در فاجعه اخیر ۲۴ هزار و ۹۲۱ ساختمان در منطقه زلزلهزده نیاز فوری به تخریب داشت. در کنار فساد بخش اداری و اجرای ناقص مقررات ساختوساز، ساخت با عجله، بدون استاندارد و بهصرفه برای صنعت ساختمانسازی، ساختمانهایی آماده کرد که بر سر مردم فرو ریخت و جان هزاران نفر را گرفت.»
اقتصاد
زلزله اخیر در مقایسه با زلزله استانبول در سال ۱۹۹۹ که نزدیک به قلب اقتصادی این کشور رخ داد و منطقهای را ویران کرد که چیزی حدود ۳۵ درصد از تولید ناخالص داخلی ترکیه را تشکیل میداد، اینبار زلزله در بخش فقیرتر و از نظر اقتصادی کمتر توسعهیافته کشور رخ داده است. در مقایسه با استانبول سال ۱۹۹۹ چیزی حدود ۱۰ درصد از تولید ناخالص داخلی توسط مناطق زلزلهزده فعلی ایجاد میشود؛ اما این لزوماً به معنای خسارت اقتصادی کمتر نیست. در شرایط حاضر و بدون زلزله، ترکیه با بدترین بحران اقتصادی خود از زمان به قدرت رسیدن اردوغان و حزب عدالت و توسعه (AKP) در سال ۲۰۰۲ مواجه است. با تورم سالانه بیش از ۸۰ درصد، در سال گذشته ارزش لیر ۳۰ درصد در برابر دلار کاهش یافت. این در حالی است که در سال ۲۰۲۱ لیر ۵۰ درصد ارزش خود در برابر دلار را از دست داده بود. کسری حساب جاری کشور تقریباً به پنج درصد تولید ناخالص داخلی رسید، اما تأثیر زلزله بر اقتصاد ترکیه میتواند به مراتب اوضاع را بدتر کند. اکنون مطابق با اعلام بانک مرکزی ترکیه، این کشور با نرخ تورم ۵۶ درصدی در ماه ژانویه امسال با تبعات دهشتناک زلزله روبهرو میشود؛ نرخی که گروههای مستقل از دولت آن را ۱۲۲ درصد برآورد کردهاند. این موضوع به افزایش شدید فقر در کشور انجامید.
برخی تخمینهای اولیه خسارتهای ناشی از زلزله را بالاتر از یک میلیارد دلار برآورد میکنند. بنیاد پژوهشهای زمینشناسی آمریکا معتقد است میزان این خسارتها میتواند به معنای رقم بزرگ ۶ درصد از تولید ناخالص داخلی ترکیه باشد. تقریباً ۹ درصد از صادرات ترکیه از منطقه زلزلهزده انجام میشود و حدود ۳۰ درصد از کارخانجات تولیدی ترکیه در این مناطق واقع شده که همگی به طور کامل امکان عملیاتی خود را از دست دادهاند. در کنار تمام خسارتهای وارد شده به منطقه، بازار سهام ترکیه هفته گذشته پس از سه روز افت ارزش سهام متوالی که منجر به از دست دادن شاخص معیار سهام در ترکیه به میزان ۱۶ درصد شد، معاملات خود را متوقف کرد. آنچه مسلم است این است که در کنار تمامی خسارتهای مستقیم وارد شده به اقتصاد، از دست دادن شغل و بیخانمانی هزاران نفر میتواند ضربه شدیدتری در جهت افزایش فقر در میان مردم ترکیه باشد. اما رشد تولید ناخالص داخلی احتمالاً با توجه به ضرورت بازسازی و بازیابی زیرساختها و ساختمانها در منطقه تا حدودی کاهش مییابد. در سال ۱۹۹۹ در پی زلزلهای شدید در ترکیه تولید ناخالص داخلی واقعی ۳.۳ درصد کاهش یافت اما سال بعد شاهد بازگشت شدید رشد به ۶.۹ درصد بودیم؛ بازگشت رشدی که متأثر از ساختوساز پس از ویرانی رخ میدهد.
گردشگری
قبل از زمینلرزهها، بزرگترین اختلال در تقاضای گردشگری ترکیه، جنگ اوکراین و فقدان گردشگران روسی بود که از لحاظ تاریخی بزرگترین جمعیت بازدیدکنندگان بینالمللی ترکیه بودند، اما اکنون این صنعت با مشکلات جدیدی مواجه شده است. زمینلرزههای اخیر عمدتاً مناطق مسکونی و غیرتوریستی ترکیه را لرزاند، اما درست در زمانی رخ داد که به نظر میرسید صنعت هتلداری این کشور به طور کامل از همهگیری جهانی کرونا بهبود یافته است. اکنون هتلها در شهرهایی نهچندان دور از منطقه زلزلهزده، مانند بخش مدیترانهای کشور (آنتالیا، مرسون و آدانا) برای اسکان بازماندگان بیخانمان از این فاجعه استفاده میشود. البته اکنون در فصل زمستان صنعت گردشگری ترکیه تقاضای پایینی دارد و احتمالاً با رونق گردشگری پس از زمستان مسأله سکونت زلزلهزدگان در هتلها تبدیل به مشکل جدیدی خواهد شد.
با توجه به سطح تخریب و تلفات بیش از ۴۰ هزار نفری، بسیاری از کشورها اقدامات احتیاطآمیز اتباع خود در سفر به ترکیه را توصیه کردهاند. برای مثال وزارت خارجه انگلیس به مسافرانی که در حال حاضر در ترکیه هستند و کسانی که قصد دارند در ماه جاری به ترکیه سفر کنند هشدار داده که از اطلاعات و توصیههای مقامات محلی و تور گردشگری خود تبعیت کنند و از حضور در نزدیکی مناطق زلزلهزده بپرهیزند. همچنین در نتیجه زلزله و آسیب باندهای فرودگاه، سه فرودگاه در ترکیه بسته شد. این فرودگاهها شامل فرودگاه آدانا پاشا (ADA)، فرودگاه هاتای (HTY) و فرودگاه بینالمللی غازیانتپه (GZT) است. تنها یک فرودگاه اصلی در این منطقه هنوز فعال است و تنها برای کمکرسانی یا تخلیه مردم از آن استفاده میشود. به همین دلیل و مطابق انتظار صنعت گردشگری در این مناطق متوقف شده و احتمالاً تا سال آینده بهبودی در این مناطق در صنعت گردشگری حاصل نخواهد شد. اما دو مرکز توریستی دیگر ترکیه؛ یعنی استانبول و آنکارا که از مناطق زلزلهزده دور هستند روال نسبتاً عادی توریستی خود را حفظ خواهند کرد. قلعه باستانی غازیانتپه، یکی از مشهورترین بناهای دیدنی ترکیه، بر اثر زلزله بشدت آسیب دید. همچنین برخی از دژها و دیوارههای باستانی در بخشهای شرقی، جنوبی و جنوب شرقی قلعه تاریخی غازیانتپ در منطقه شاهینبی مرکزی در اثر زلزله ویران شد و آوارهای باستانی در جادهها پراکنده است.